De schok van Silent Spring zat hem in het feit dat het de wereld bewust maakte van de gevolgen die bestrijdingsmiddelen hadden op mens en natuur. Carson maakte duidelijk hoe lang bepaalde middelen die we zijn gaan gebruiken om de groeiende bevolking te kunnen voeden, in de natuur terug te vinden zijn en zich verspreiden via bodem en water. Haar publicatie bracht rechtszaken in de Verenigde Staten teweeg en er kwam een verbod op DDT, een van de toen belangrijkste bestrijdingsmiddelen.

Het waren niet alleen de feiten waardoor ze tot iedereen doordrong, ook de manier waarop ze schreef raakte menig lezer. Zo begrijp je door haar taal het belang van een gezonde bodem en hoe een bodem zonder leven de relatie tussen schimmels en wortels ontwricht. Welke functie algen, bacteriën en straalzwammen hebben en wat er gebeurt als je dit verstoort. Een discussie die zestig jaar later misschien nog wel relevanter is.

“Niet alleen schiep het leven de bodem, tegenwoordig komen er een ongelooflijke rijkdom en een grote diversiteit aan andere levende wezens in voor; als dat niet zo zou zijn, dan zou de bodem dood en steriel zijn. Met hun aanwezigheid en hun activiteit maken die tallozen organismen de bodem rijp als basis voor de groene mantel die rond de aarde is gedrapeerd.”

De moraal van haar verhaal

Waar ze met cijfers en harde bewijzen aantoont hoe schadelijk sommige pesticiden zijn in combinatie met elkaar, trekt ze ook de onwetende lezer haar verhaal in door een doorsnee stadje in het midden van de Verenigde Staten te omschrijven. In dit stadje leefden mens en natuur in harmonie met elkaar. Het plattenland trok talloze trekvogels, de beken zaten vol met forellen. Tot er een vreemde vloek door de streek leek te trekken. Dieren gingen dood, vissen lagen dood in het water en de vogels hoorde je niet meer. Zelfs mensen stierven om onverklaarbare redenen.

Het is een fictief verhaal, maar zit een verontrustende kern van waarheid in. Want het toenemende gebruik van pesticiden sinds de Tweede Wereldoorlog, maakt meer kapot dan verstandig is.

De woorden van Rachel Carson kunnen ons als geen ander over een kantelpunt heen helpen in ons bewustzijn. Haar woorden raken je. In een tijd waarin het IPCC ons waarschuwt over de klimaatramp waar we op afstevenen als we niks doen, speelt ze in op je moraal. Je beseft dat we inderdaad een zijn met de natuur. Je verandert niet alleen je gedrag om een klimaatramp te voorkomen. Wat kun je daar nu in je eentje aan doen? Je verandert vooral je gedrag omdat je je bewust wordt van de mooie natuur om je heen en welke rol je daar zelf in speelt. We hebben niet alleen harde cijfers nodig, maar ook verhalen die ons denken veranderen.

Wat kaartte Rachel Carson precies aan?

Om te begrijpen wat Rachel Carson betekende, gaan we terug naar de tijd waarin Silent Spring uitkwam: 1962. Na de Tweede Wereldoorlog werden er programma’s ingezet om de groeiende wereldbevolking te voeden. Een middel als DDT, waarvan in 1939 werd ontdekt dat het plaaginsecten doodde, werd veelvuldig in de landbouw gebruikt. Rachel Carson was niet zozeer de eerste wetenschapper die de gevaren aankaartte, maar liet wel als eerste de samenhang zien tussen pesticiden en de gevolgen voor het hele ecologische systeem. Sommige bestrijdingsmiddelen breken amper af en generatie na generatie vis sterft omdat de stof van de akker via het regenwater naar de rivieren verdwijnt. “Niets in de natuur staat op zichzelf”, zegt ze meerdere malen.

Wanneer je je in haar werk verdiept en mensen spreekt die hetzelfde deden, kom je er achter dat ze een sleutelrol speelde in de geschiedenis van ons denken over het klimaat. Zo vertelde wetenschapsjournalist Dirk de Bekker die een podcast maakte naar aanleiding van de zestigste verjaardag van Silent Spring: “Tijdens het maken van die podcast kwam ik erachter dat weinig mensen haar kenden. Maar het is eigenlijk vreemd dat ze in de vergetelheid is geraakt. Haar werk is nog steeds super actueel. Ze schreef bovendien geniaal en toonde ontzettend veel moed.”

In 1972 werd DDT in de Verenigde Staten verboden. Er werden burgerbewegingen opgezet die de natuur beschermden. In haar biografie die in 1997 verscheen, is te lezen hoe Silent Spring hiermee ook een sociale revolutie teweeg bracht. Het was een andere tijd. In 1966 werden bijvoorbeeld pas de eerste foto’s van de aarde vanuit de ruimte gemaakt. Medhard Hilhorst die vorig jaar een boek over de invloed van Silent Spring schreef, geeft aan hoe uniek dit beeld is voor ons collectief bewustzijn. In diezelfde orde zitten de woorden van Rachel Carson over de vogels die niet meer zingen in dat bewustzijn gegrift.

Earth Day en de Grenzen aan de Groei

Het was een tijd waarin langzaamaan ons bewustzijn over het milieu groeide en Silent Spring vormde een van de hoofdrollen. Op 22 april 1970 vond de eerste Earth Day plaats omdat er toen, in de VS, voor het eerst wetten werden aangenomen om het milieu te beschermen. De dag is nog steeds wereldwijd bekend, maar weinig mensen weten dat het ook een nagedachtenis is aan de sterfdag van Rachel Carson op 14 april 1964.

Twee jaar later in 1972 kwam de Club van Rome met het baanbrekende Grenzen aan de Groei. Hier namen we een volgende stap in ons bewustzijn van de mens die schade toebrengt aan de leefomgeving. Wetenschappers toonden aan de hand  van computermodellen de gevolgen van de economische groei aan. Grondstoffen raakten uitgeput en milieuvervuiling verstoort ons ecosysteem steeds meer.  

Vorig jaar schreef Jaap Tielbeke in een boek over de waarschuwing van deze Club van Rome. Net als Silent Spring deed het veel met het collectieve bewustzijn. Er worden nog meer milieuorganisaties opgericht. Maar vervolgens werd er te vaak gedacht dat we met groene groei wel konden blijven groeien.

Tielbeke schreef vorig jaar ook een artikel over Carson in de Groene Amsterdammer waarin hij schrijft: “Silent Spring behoort tot de weinige boeken waarvan je zonder overdrijving kunt stellen dat ze de wereld hebben veranderd. Het was een bestseller die een ecologisch bewustzijn deed ontluiken. Bij verschijning werd meermaals de vergelijking gemaakt met Uncle Tom’s Cabin. Zoals dat boek brandstof gaf aan de protesten tegen de slavernij, zo zou Silent Spring een kickstart geven aan de milieubeweging.”

Rachel Carson bij Triodos

In de tijd van collectief bewustzijn werd de basis voor Triodos Bank gelegd. In 1968 vormden een paar economen een studiegroep om uit te zoeken hoe geld duurzaam kon worden beheerd. Daar werd in 1971 Triodos Foundation voor opgericht. De oprichters wilden laten zien dat je met geld positieve verandering teweeg kunt brengen. Het tij keren. In 1980 werd Triodos bank opgericht. Sindsdien richt Triodos Foundation zich op de inzet van schenkgeld en het aantrekken en toekennen van donaties. Al vanaf het begin werd geld alleen uitgeleend aan ondernemers die duurzaam zijn. Voor de landbouw gold meteen dat een boer biologisch of biologisch-dynamisch moest boeren. Pesticiden zijn voor Triodos Bank altijd uitgesloten geweest.

In de manier waar Rachel Carson naar de wereld keek, zit een hele belangrijke overeenkomst met Triodos. De biologe zag alles als een geheel. Je kunt niet op zichzelf naar een boer of akker kijken, of naar de werking van een bepaald middel. Alles staat met elkaar in verbinding.

Een vergaderruimte op de begane grond in het kantoor van Triodos Bank in Driebergen is naar haar vernoemd. Een reden dat haar naam nog ter sprake komt. Zo vertelde directeur Pauline Bieringa dat ze graag in die ruimte zit te werken.

“Ik heb grote bewondering voor deze Amerikaanse biologe. In haar veel te korte leven heeft ze onmogelijk kunnen bedenken hoeveel invloed haar werk zou hebben. Zij heeft evenmin meegemaakt dat veel van haar waarschuwingen voor de schadelijke gevolgen van chemische bestrijdingsmiddelen nog altijd gelden. En we leven nu al ruim 60 jaar na het verschijnen van haar meest baanbrekende boek. Carson vertegenwoordigt voor mij als geen ander positief activisme. Als wetenschapper las ze elke zin die ze schreef hardop voor en dat heeft er mede voor gezorgd dat ze een bestseller schreef die een grote groep mensen wakker schudde.”  

Rechten voor de natuur

In Silent Spring zitten meerdere verwijzingen naar de rechten voor de natuur, maar vooral ook naar mensenrechten die geschonden worden. Ze zegt dat het een fundamenteel mensenrecht zou moeten zijn om in je eigen huis veilig te zijn tegenover het binnendringen van gifstoffen die door andere mensen worden toegepast. De manier waarop ze over recht spreekt is inspiratie voor iedereen die zich er nu mee bezighoudt. In Nederland zette Urgenda hier wereldwijd de toon voor. “Hoeveel actueler kan een beweging zijn die zich op Carson beroept? Haar stellingname doet denken aan de wijze waarop in onze tijd Urgenda de Klimaatzaak tegen de Nederlandse staat voerde”, schrijft Hilhorst.

De Klimaatzaak werd in 2015 en 2018 gewonnen; de rechter heeft de overheid opgelegd zich aan de klimaatafspraken te houden. In vele landen kreeg deze rechtszaak navolging. En Milieudefensie won in 2021 een rechtszaak tegen Shell.

We zien daarnaast ook dat er steeds vaker over de natuur als rechtspersoon wordt gesproken. Zo verscheen er onlangs het boek Rechten voor de Natuur van Jessica den Outer. Ze omschrijft in dit boek de snelgroeiende juridische beweging waarin op steeds meer plekken rivieren, bossen of bergen als rechtspersonen aan worden gewezen. Op dit platform schreef researcher bij Triodos Bank Pjotr Tjallema eerder dit jaar waarom de natuur zelf zo belangrijk is in deze strijd. Ook zijn er steeds meer activisten die ervoor pleiten rechten aan de natuur toe te kennen.

De echte prijs

Carson spreekt al over de ‘echte prijs’, een discussie die nu ook wordt gevoerd. Als we uitgaan van een true pricing model, zou gangbaar veel duurder moeten zijn dan biologisch. Pesticiden gebruiken  is goedkoper dan maaien, luidde het adagium in de tijd van Silent Spring. “Dat lijkt misschien zo volgens de keurige cijferrijtjes in officiële boeken, maar als de werkelijke kosten worden verdisconteerd (…) dan zou de algehele verspreiding van chemicaliën veel duurder uitvallen en oneindig veel schadelijker zijn voor de gezondheid van het landschap op de lange termijn en voor alle verschillende belangen die ervan afhangen”, schrijft Carson.

Waarom lijken we dan nog zo weinig bereikt te hebben, zestig jaar later?

“Het helpt mij ter inspiratie”, geeft onderzoeker van CLM Peter Leendertse aan. “We hebben een lange adem nodig. We moeten steeds blijven herhalen. Kijk naar neonicotinoïden waarvan we al jaren wisten dat het een van de veroorzakers is van de bijensterfte. Ondanks dat deze stoffen ook vanuit  de zaadcoating in het milieu en bloeiende planten kwam, bleef de landbouw ermee doorgaan. Bayer die het middel verkocht, was niet open en ging ermee door. Het is nu toch verboden omdat we door bleven gaan met het laten zien van de schadelijke effecten.”

“Ik zie beweging”, zegt hij ook. “Er heerst een steeds groter besef dat we beter met de bodem om moeten gaan. Leendertse legt uit dat we er nog lang niet zijn. DDT en andere pesticiden die aantoonbaar schade veroorzaakten werden verboden. In de jaren ‘80 kwam er meer toezicht op het gebruik. In Nederland werd daar het Het College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden (Ctgb) voor opgericht. In de jaren negentig kwamen er Europese richtlijnen en toen werd er gedacht dat we alles wel op zouden lossen. “Maar we zagen over het hoofd dat de chemiereuzen te groot waren. Die hebben zoveel macht dat boeren denken niet zonder de middelen te kunnen.” 

Want ondanks dat Carson een verbod op het middel DDT voor elkaar kreeg, werden andere middelen doorontwikkeld. Zo is het bekend dat veel middelen op zichzelf niet heel schadelijk zijn, maar wel als ze zich mengen met andere stoffen.

Niemand zal meer beweren dat we prima zonder insecten kunnen”, schrijft Tielbeke in zijn artikel over Rachel Carson. “De coronapandemie is een herinnering aan het feit dat de volksgezondheid nauw samenhangt met de planetaire gezondheid. Maar die kennis heeft nog niet tot meer bescheidenheid geleid.”