Het is eigenlijk best opmerkelijk dat Tielbeke het rapport nooit las. Want het rapport is volgens hem een ijkpunt. Dit jaar is het rapport vijftig jaar oud en Tielbeke greep dat moment aan om er eindelijk eens in te duiken. Dat leverde een boek op: We waren gewaarschuwd.

Het rapport wordt als een startpunt van milieubewustzijn gezien. Het kwam uit in een tijd waarin ook de wortels van Triodos Bank liggen. En in de jaren tachtig was het rapport, samen met de ramp van Tsjernobyl, de reden om met beleggen in duurzame energie te starten.

Waarom las je De grenzen aan de groei nu pas?

“Eigenlijk dacht ik al een beetje te weten wat er in zou staan. Een gedateerde doemprofetie verwachtte ik. Die reputatie had het rapport namelijk. Het zou voorspellen dat onze bronnen uitgeput zouden raken en dat de aarde daar aan ten onder zou gaan. Maar de boodschap van het rapport bleek een stuk genuanceerder.”

“De systeemwetenschappers rekenden verschillende scenario’s door, de een optimistischer dan de ander. Uit al die scenario’s bleek: zolang er niets verandert aan de exponentiële groeitrends blijven we op ramkoers liggen. Die les is nog steeds relevant. De aarde ging wellicht niet ten onder aan uitgeputte hulpbronnen, we lopen wel tegen de planetaire grenzen aan vanwege de hunkering naar economische groei. En dat hadden deze wetenschappers goed ingezien. De groeigedachte wankelt steeds meer nu de brede klimaatcrisis steeds verder doordringt. Ik merk dit ook bij mezelf. Is de wortel van het probleem niet onze hunkering naar economische groei? Die vraag popt steeds vaker op.”

Welke les haalde je hieruit?

“De afgelopen dertig jaar waren we ervan overtuigd dat groene groei mogelijk was. Dat als we zouden innoveren, we geen economische groei hoefden in te leveren om het klimaat te redden. Deze gedachte heeft het ‘grensdenken’ van het rapport verdreven. Maar het ‘groeidenken’ wordt nu echt onhoudbaar. Kijk maar naar de laatste IPCC rapporten. Deze boodschappen worden steeds alarmerender. In plaats van groei nastreven, moeten we er eerst naar streven binnen die grenzen te blijven.”

Weten we dit niet al lang?

“Ja, maar er verandert niet genoeg. Er zijn veel economen die roepen dat het Bruto Binnenlands Product (BBP) geen geschikte maatstaf is voor het meten van welvaart. Alleen is de groeigedachte binnen de politiek nog steeds de leidraad. We raken in paniek als de economie krimpt met Prinsjesdag. Door het lezen van het rapport kwam ik erachter dat het perspectief de afgelopen dertig jaar al zo was. En dat we veel kunnen leren van het perspectief in de jaren zeventig.”

Dat viel ook op in jouw verhaal. Politici als Joop den Uyl en Hans van Mierlo waren progressiever dan de linkse politici die we nu hebben.

“Ja, echt een eyeopener hoe zij De Grenzen aan de Groei ontvingen. Deze politici namen het als basis voor een nieuwe progressieve politiek. Ze durfden daarbij radicaal te denken en de fundamenten van het economisch systeem in twijfel te trekken. Het kapitalistische systeem moest veranderen. De PvdA die geleid werd door Joop den Uyl werd de grootste partij met deze boodschap. Als linkse partijen hier nu mee komen zouden ze er niet mee weg komen: een te radicale boodschap. Met mijn boek geef ik inzicht in de verschuiving van deze ideologie.”

Toch is het 50 jaar geleden niet gelukt een ander systeem te creëren. Waar lag dat aan?

“Den Uyl begon met een heel radicaal programma, maar voor zijn kabinet goed en wel bezig was, brak de oliecrisis uit. Aan de ene kant zag hij het als een bevestiging van de conclusies van de Club van Rome. De schaarste van fossiele grondstoffen zou zich manifesteren. Maar aan de andere kant kregen kortetermijnzorgen zoals werkgelegenheid en economische groei voorrang. In plaats van grote structuurveranderingen te realiseren, moest er een crisis bestreden worden.”

In je conclusie van je boek staat dat de politici in de jaren zeventig al spraken over circulaire economie en het laten betalen van de vervuiler. Maar het verhaal drong niet door. Uiteindelijk willen kiezers toch meer spullen en groter wonen. Staat dat niet een beetje haaks op je vorige boek Een beter milieu begint niet bij jezelf?

“Het ligt niet zo simpel. Want het probleem ligt niet bij het individu maar bij de politiek. De politicus is bang zijn electoraat te verliezen. Die blijft ervoor zorgen dat goedkoop vliegen mogelijk is. Die wil de luchtvaart verduurzamen en dat is een makkelijkere boodschap dan verkondigen dat vliegen duurder wordt. Of zeggen dat Lelystad Airport niet doorgaat.

Politici verschuilen zich vaker achter draagvlak dan dat ze draagvlak als iets zien wat ze zelf kunnen creëren. De gewone burger willen ze daarmee ontzien. Terwijl het ook die gewone burger is die zijn huis in Limburg onder water ziet lopen. Of in een slecht geïsoleerd huis woont. Dit is gebrek aan leiderschap dat er in de jaren zeventig wel was. De politici van nu kunnen leren van de politici die in de jaren zeventig klimaatbeleid automatisch verbonden aan een eerlijke verdeling.”

Wat heeft het rapport van de Club van Rome wel uitgehaald?

“Het heeft vooral een groter milieubewustzijn gebracht. Veel milieubewegingen stammen uit deze tijd. Wouter van Dieren bijvoorbeeld, het Nederlandse lid van de Club van Rome, heeft Milieudefensie opgericht.

En heel concreet werden er regels en wetten ingevoerd om milieuvervuiling tegen te gaan die erg succesvol waren. Rivieren werden weer schoon. Maar dit had ook een negatief bijeffect. Alleen zichtbare en tastbare vervuiling werd bestreden. En alleen luchtvervuiling en watervervuiling in rijke landen werd verbeterd. Ondertussen bleef de economie groeien maar verplaatste de vervuiling zich naar andere landen buiten het Westen. En op mondiaal niveau ging de biodiversiteit zelfs achteruit en groeide het broeikaseffect.”

Dat staat ook in We waren gewaarschuwd goed omschreven als George H.W. Bush de Earth Summit in Rio de Janeiro toespreekt. ‘Dit is een historische bijeenkomst. Twintig jaar geleden spraken sommigen van grenzen aan de groei, maar vandaag beseffen we dat groei een motor is van verandering en een vriend van het milieu.’

“Dat rapport kon volgens hem de prullenbak in. Kijk eens, zei hij, we hebben milieuwetten ingevoerd, stikstofuitstoot teruggebracht en de hoeveelheid fijnstof in de lucht verminderd. Ondertussen groeit de economie. Bush was hier niet alleen in. Wat hij zei sloot perfect aan op de neoliberale gedachte van toen. Groei was de weg vooruit en dat bereiken we met marktwerking, globalisering en innovatie.”

Je omschrijft hoe klimaattoppen overschaduwd worden door ander nieuws. In 1992 door de val van de muur. In 2002 was terrorismebestrijding belangrijker. Nu kwam er onlangs een schokkend IPCC-rapport uit over klimaatverandering toen de oorlog in Oekraïne uitbrak.

“Ja, die dynamiek is een rode draad als je terugblikt op de afgelopen vijftig jaar. Begrijpelijk, alleen de grote tragiek is dat als deze langetermijnuitdagingen stelselmatig worden genegeerd, de hele wereld alleen maar instabieler en chaotischer wordt.”

Wat doet zo’n bevinding met je? Er is aan de boodschap niets verandert. Dat zie je ook in de geschiedenis van Triodos, de boodschap staat al 40 jaar. Mooi maar ook een beetje confronterend.

“Ik merkte dat in mijn gesprek met Dennis Meadows, één van de hoofdonderzoekers van het rapport. Die is moegestreden. De hoop op een niet-desastreuze afloop heeft hij opgegeven. ‘We hebben toch heldere cijfers gegeven?’, was zijn gedachte. Maar dat was naïef. Politici zeiden zelfs: je hebt ons wel verteld wat we moeten doen, maar je hebt ons niet verteld hoe we herkozen kunnen worden als we economische groei tegengaan. Dat is een lastige uitdaging. Ik kan het hem niet kwalijk nemen dat hij een fatalistische blik heeft. Ik schrijf nu zelf zeven jaar over het klimaat en herken de worsteling.”

Na het lezen van jouw boek was ik juist erg onder de indruk van Donella Maedows, de ex-vrouw van Dennis. Ze overleed begin deze eeuw. Bij Triodos Bank hebben we haar geëerd door een vergaderruimte naar haar te noemen, maar ik kende haar bijzondere verhaal nog niet. 

“Donella Meadows maakte op mij ook de meeste indruk. Ook al kon ik haar niet meer spreken. Zij heeft het rapport grotendeels geschreven, ze zorgde voor de vertaalslag door de onderzoeksresultaten in heldere en begrijpelijke taal te gieten. Het rapport had minder impact gehad als het saai en taai was. Donella richtte zich op een breder publiek om zo het sentiment te beïnvloeden. Zij nam het demografische deel voor haar rekening en maakte ingewikkelde schema’s en formules. Maar omdat ze de publieksvertaling deed én vrouw was, waren mensen geneigd haar minder serieus te nemen. Terwijl ze in haar artikelen die ze bleef schrijven zo mooi omschreef hoe maatschappelijke verandering tot stand komt. Het hoopvolle uit haar teksten sprak me erg aan. Ze zei dat de duurzaamheidsrevolutie van dezelfde grootte is als de industriële revolutie. Als je dit zo beschouwt en uitzoomt, dan zie je wel degelijk dat er dingen veranderen.”